Sosyal güvenlik; herhangi bir sosyal risk yüzünden geliri veya kazancı azalmış kişilerin, başkalarının yardımına gerek kalmaksızın, yaşama ve geçinme ihtiyaçlarını karşılayan bir sistemler bütünüdür. Bu kapsamda sosyal güvenlik, vatandaşlara hayatları boyunca sağlık hizmeti vermeyi, asgari bir gelir düzeyi sağlamayı ve kişileri mesleki, fizyolojik, sosyo-ekonomik risklere karşı korumayı ve bu risklerden doğan zararları gidermeyi amaçlayan bir sistemdir. Bu sistem devlet tarafından kurulur ve yönetilir.

Başka bir deyişle sosyal güvenlik, toplumun zor durumda olan bireylerine yardım edilmesini daha iyi durumda olan kişilerin vicdanına veya yardımına bırakmayarak, toplumsal dayanışmayı kurumsal ve düzenli işler hale getirmekte ve devlette bu sistemi tüm ülke vatandaşlarına bir hak olarak sunmaktadır. Bu itibarla sosyal güvenlik her bir birey için azami ölçüde önem taşımaktadır.

Kayıt dışı istihdam; sosyal güvenlik açısından niteliği itibariyle yasal işlerde çalışarak istihdama katılan kişilerin, çalışmalarının gün veya ücret olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi ya da eksik bildirilmesi olarak tanımlanabilir. Bu tanıma göre üç türlü kayıt dışı çalışma söz konusudur:

1. Sosyal Güvenlik Kurumu’na hiç bildirilmemesi,
2. Çalışma günlerinin eksik bildirilmesi,
3. Kazançlarının eksik bildirilmesi.

Sigortasız çalışan kişiler, çalışanlara sağlanan birçok yasal haktan yararlanamazlar. Örneğin:

• Kayıt dışı yani sigortasız çalışanların, çalıştıkları günler emeklilik için geçerli sayılmaz.
• Kayıt dışı çalışanlar, herhangi bir nedenle sakatlanıp çalışamaz duruma geldiklerinde malullük aylığından yararlanamazlar.
• Geride kalan aile bireyleri ölüm aylığı hakkından yararlanamazlar.
• Genel sağlık sigortası primlerini kendileri ödemek zorunda kalabilirler.
• İş kazası geçirmeleri veya meslek hastalığına yakalanmaları halinde ödenen geçici iş göremezlik ödeneğinden (rapor ücreti) veya sürekli iş göremezlik gelirinden yararlanamazlar.
• İşsiz kalmaları halinde işsizlik sigortasından faydalanamazlar.
• İşten ayrılmaları halinde ihbar ve kıdem tazminatından yoksun kalırlar.
• Yıllık izin, haftalık izin, doğum izni gibi haklardan faydalanamazlar.

Çalışanların, sigorta primlerinin işverenler tarafından bildirilip bildirilmediğini öğrenebilecekleri birçok yol bulunmaktadır.

• Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler İletişim Merkezi “ALO 170” i 7 gün 24 saat arayabilirler.
• Çalışanlar hizmetlerinin bildirilip bildirilmediğini www.turkiye.gov.tr adresinde yer alan Sosyal Güvenlik Kurumu hizmetlerinden “4A Hizmet Dökümü” bölümünden görebilirler.
• Çalışanlar kendilerine en yakın sosyal güvenlik il müdürlüğü veya sosyal güvenlik merkezine başvurarak kayıt dışı çalıştırılıp çalıştırılmadıklarını öğrenebilirler.

• Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler İletişim Merkezi “ALO 170” i arayabilirler.
• Kendilerine yakın Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü veya Sosyal Güvenlik Merkezine şikâyetlerini iletebilirler.
• Yine her türlü istek, şikâyet, ihbar, görüş ve önerilerini CİMER yani Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi üzerinden yapabilirler.

Bu yollarla yapılan ihbar kaydı esnasında kimlik bilgilerinin alınması gerekmektedir ve bu bilgiler işverenler veya üçüncü kişilerle kesinlikle paylaşılmaz.

Şikâyetleriniz işleme alındıktan sonra Sosyal Güvenlik Kurumu Denetim Elemanları tarafından gerekli denetim ve incelemeler kısa sürede yapılır.

• İşyerinde yaşanacak iş kazası ve meslek hastalıkları karşısında devlete ve işçilere karşı mesuliyet doğar. Ciddi anlamda idari ve adli yaptırımlarla karşılaşabilir.
• Haksız rekabete neden olur ve piyasa dengesinin bozulmasına zemin hazırlar.
• Devlet ve özel sektör tarafından sağlanan mali teşvikler ile hibeler, krediler ve vergi avantajlarından faydalanamaz.
• Kayıt dışı çalışmanın tespiti halinde yüklü miktarda idari para cezaları ile karşılaşır.

Kayıt dışı işçi çalıştırdığı tespit edilen işverenlere, verilmesi gereken belgelere göre çeşitli idari para cezaları uygulanır. Cezalar işverenden işverene ve belgeye göre çeşitlilik gösterir. Örneğin bir yıl bir işçiyi kayıt dışı çalıştırıldığının denetim sonucu anlaşılması halinde idari yaptırımı 14 asgari ücrete kadar para cezasıdır. Ayrıca bu işyerleri bir ay boyunca herhangi bir teşvikten de yararlanamamaktadırlar.

Ücretlerin eksik bildirilmesi de kayıt dışılığın bir başka türüdür. Bunu önlemek için “meslek kodu” uygulamasına geçilmiştir. Meslek kodu; işverenlerin çalıştırdıkları sigortalıların fiilen yaptıkları mesleklerinin, “Uluslararası Standart Meslek Sınıflaması” kodlarına uygun olarak Sosyal Güvenlik Kurumu’na bildirmesi uygulamasıdır. Bu uygulamayla “meslek-ücret” ilişkisi kurularak kişilerin ücretlerinin kontrol edilmesi amaçlanmıştır.

2016 yılında yasalaşan 6728 Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Amacıyla Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunla Meslek kodunun Aylık Prim ve Hizmet Belgelerinde bildirimi zorunlu hale getirilmiş olup, gerçeğe aykırı bildirenlere 01/07/2020 tarihinden itibaren idari para cezası uygulanmaya başlanmıştır. Bu kapsamda toplamda aylık asgari ücreti geçmemek üzere, meslek adı ve kodu gerçeğe aykırı bildirilen sigortalı başına asgari ücretin onda biri tutarında idari para cezası uygulanmaktadır.

Kadınlarda kayıtlı istihdamı artırmak, rekabete daha dayanıklı hale getirmek ve Türkiye’nin ekonomik itici gücü olan girişimci kadınları desteklemek amacıyla “Kayıtlı Kadın İstihdamının Artırılması Projesi” (Women-Up) oluşturulmuştur. Proje imzaları 05.03.2020’de atılmış olup proje başvuruları 21.02.2022 tarihinde başlamıştır.

Toplam 7 ilde (Ankara, İstanbul, Kahramanmaraş, Denizli, Aydın, Samsun, Şanlıurfa) uygulanacak olan projede kadın girişimcilere ait olan genç ve küçük ölçekli işletmelerin desteklenmesi amaçlanmıştır.

Yaklaşık 30 milyon Avroluk bütçeli proje kapsamında 4.000 kadın işverene yanına alacağı 4.000 kadın işçi için 320 Avroyu geçmemek üzere en fazla net asgari ücrete kadar hibe desteği sağlanacaktır.

E-devlette SGK Kurum Hizmetleri sekmesinde bulunan “Kayıtlı Kadın İstihdamının Desteklenmesi Projesi (WOMEN UP) Hibe Ön Başvurusu ve Takibi” adresi üzerinden online olarak yapılmaktadır.